Πρέσπα

(ή Βρυγηίς). Όνομα 2 λιμνών, της Μεγάλης Π. και της Μικρής Π., που βρίσκονται στο βορειοδυτικό τμήμα της Μακεδονίας, στον νομό Φλώρινας (υψόμ. 850 μ.), και ανήκουν και η Μεγάλη (συνολική επιφάνεια 270 τ. χλμ.) στην Ελλάδα (37 τ. χλμ.), στην πρώην Γιουγκοσλαβία (το μεγαλύτερο μέρος) και στην Αλβανία, και η Μικρή (48 τ. χλμ.) στην Ελλάδα και ένα μικρό τμήμα της στην Αλβανία. Η περιοχή των Π. παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα αρχαία μνημεία της, ιδίως βυζαντινά, που βρίσκονται είτε στις όχθες είτε στα νησάκια τους, και κυρίως στον Άγιο Αχίλλειο. Ιστορία, αρχαιολογία, μνημεία. Λίγες είναι οι ειδήσεις από τις ιστορικές πηγές για την περιοχή της Π. κατά τους αρχαίους χρόνους. Και κατά την αρχαιότητα ήταν συνοριακή περιοχή μεταξύ Μακεδονίας και Ιλλυρίας, όπως είναι και σήμερα μοιρασμένη μεταξύ 3 γειτονικών κρατών. Αυτό εμποδίζει και την αρχαιολογική της έρευνα. Από ελληνικής πλευράς κάποιο φως έριξε η περιορισμένη ανασκαφή του 1961 στη νησίδα του Αγίου Αχιλλείου. Στη μεσημβρινοδυτική πλευρά του νησιού, προστατευμένη από το ψηλότερο βουναλάκι του, ανακαλύφθηκε πόλη, της οποίας η έκταση ήταν σημαντική, όπως έδειξαν δοκιμαστικές ανασκαφές σε διάφορα σημεία. Αποκαλύφθηκαν κατά το 1961 στον κύριο ανασκαφικό τομέα, ερείπια κτιρίων δύο οικοδομικών περιόδων, πάντως μέσα στην ελληνιστική εποχή. Ρωμαϊκά και μεσαιωνικά ερείπια ήρθαν στο φως με άλλες δοκιμαστικές τομές. Από την αρχαιότερη οικοδομική περίοδο βεβαιώθηκαν δύο κτίρια, που χωρίζονται από στενό δρόμο. Επιμελέστερη κατασκευή έχει το βορειότερο, αλλά σε μεγαλύτερη έκταση αποκαλύφθηκε το νότιο κτίριο. Εδώ βρέθηκε αδιατάρακτο στρώμα καταστροφής με τα ερείπια της κεραμοσκέπαστης στέγης. Μεταξύ των κεραμίδων ξεχώρισαν και κάποιες άλλες σφραγισμένες. Στα 30 περίπου σφραγίσματα διαβάζουμε χαρακτηριστικά μακεδονικά ονόματα, όπως Αρίστανδρος, Βίλος, Αδαίος κλπ. Άλλα ευρήματα ήταν πιθάρια στη σειρά γεμάτα με ολοκάθαρο νερό και πηγάδι χτιστό για την εξασφάλιση νερού επίσης. Τα κινητά ευρήματα περιλαμβάνουν και πήλινες αγνύθες, τεμάχια πήλινων αγγείων, σιδερένια και χάλκινα εξαρτήματα και σκεύη, νομίσματα και άλλα αντικείμενα διδακτικά για τη χρονολόγηση και τον προορισμό των κτιρίων. Με τη βοήθειά τους χρονολογούνται τα κτίρια στους ελληνιστικούς χρόνους. Η διαπίστωση ερειπίων πόλης θέτει τέρμα στις συζητήσεις σχετικά με την ύπαρξη πόλης στην Π. Οπωσδήποτε η περιορισμένη αρχαιολογική έρευνα δεν έλυσε όλα τα ζητήματα και η αρχαία ιστορία της πολυσυζητημένης για τα βυζαντινά της μνημεία περιοχής μένει σκοτεινή. Tί σημαίνει η λέξη Πρέσπα, πόσο αρχαία είναι και άλλα ιστορικά προβλήματα δεν λύνονται με τα κείμενα και τα μνημεία των βυζαντινών χρόνων. Βυζαντινοί συγγραφείς, όπως ο Κεδρηνός, μιλούν κυρίως για τα έργα του Αρμένιου τσάρου των Βουλγάρων Σαμουήλ, ο οποίος εγκαταστάθηκε στην Π. μετά τον εξανδραποδισμό των κατοίκων της Λάρισας, από όπου μετέφερε στην Π. και το λείψανο του Αγίου Αχιλλείου, τον ναό του οποίου εσύλησαν οι Φράγκοι κατά τη μαρτυρία του Σκυλίτση, ενώ κατά τον Κεδρηνό ο αυτοκράτορας Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος ίδρυσε φρούρια στην περιοχή. Στα χέρια των Βυζαντινών έμεινε η Π. για 3 αιώνες, από το 1018 μέχρι το 1334 περίπου, όταν την κατέλαβε ο ηγεμόνας των Σέρβων Στέφανος Δουσάν, αλλά μόνο για περίπου 50 χρόνια, αφού περίπου το 1386 ο σουλτάνος Μουράτ κατέλαβε όλη τη Μακεδονία. Οι ειδήσεις για την περιοχή κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας είναι αραιές και συγκεχυμένες· είναι οι επισκοπικοί κατάλογοι, οι επιγραφές των ναών, κώδικες μητροπόλεων ανέκδοτοι και οθωμανικά αρχεία. Μετά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1912-13 επανήλθε στην Ελλάδα μόνο μέρος της περιοχής των Πρεσπών. Τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής των λιμνών είναι συγκεντρωμένα κυρίως στο ελληνικό τμήμα της. Στο χωριό Άγιος Γερμανός είναι ο ομώνυμος ναός και ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Στη νότια πλευρά της Μεγάλης Π. βρίσκονται ασκητήρια με ναό της Παναγίας Ελεούσας, άλλη εκκλησία της Μεταμόρφωσης και εικόνες ζωγραφισμένες στους βράχους. Στο χωριό Πύλη, στη δυτική όχθη της Μικρής Π., είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου. Αλλά τα περισσότερα βυζαντινά μνημεία είναι στη νησίδα του Αγίου Αχιλλείου, όπου και η ομώνυμη βασιλική, ερειπωμένη. Εκεί είναι ακόμα η βασιλική των Δώδεκα Αποστόλων, ο ναός του Αγίου Δημητρίου, ο ναός του Αγίου Γεωργίου και η Μονή της Παναγίας της Πορφύρας. Το χωριό και ο ναός του Αγίου Γερμανού, A της Μεγάλης Π., σχετίζονται από την παράδοση με το όνομα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανού A’ (715 – 730), ο οποίος εικονίζεται στην τυφλή κόγχη επάνω από τη νότια είσοδο του ναού. Ο αρχαίος ναός διαιρείται σε κυρίως ναό, που είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και σε νάρθηκα. Μεταγενέστερες προσθήκες και αλλοιώσεις και μάλιστα η ασβεστόχριση εξωτερικά άλλαξαν την όψη του ναού. Αντίθετα, στο εσωτερικό ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες σε εικονογραφικούς κύκλους, όπως συνήθως. Εξαίρεση αποτελούν παραστάσεις της Ψηλάφησης του Θωμά και της Ανάληψης του Κυρίου στο βόρειο τμήμα της ανατολικής κάμαρας του Ιερού. Όλες οι τοιχογραφίες συνοδεύονται από τις συνηθισμένες ελληνικές επιγραφές. Αρχαιότερα στρώματα τοιχογραφιών διαπιστώθηκαν κάτω από τις σωζόμενες. Μεταξύ αυτών και εικόνα του Αγίου Γερμανού. Στο αρχικό, σύγχρονο προς την ίδρυση του ναού, στρώμα ελάχιστα λείψανα ανακαλύφθηκαν, που χρονολογούνται στον 11o αι. Η τελευταία τοιχογράφηση χρονολογείται από επιγραφές στο έτος 1743 και είναι η τρίτη κατά σειρά. Ο Άγιος Αθανάσιος κοντά στον Άγιο Γερμανό, είναι μονόκλιτη βασιλική. Σώζει λίγες τοιχογραφίες μέτριας τέχνης και επιγραφή, που χρονολογεί την κτίση στις 15 Μαρτίου 1816. Στη νότια όχθη της Μεγάλης Π., κοντά στο χωριό Ψαράδες, ανοίγεται στους βράχους μεγάλο σπήλαιο. Γύρω του ασκητές καλόγηροι συγκεντρώθηκαν και χρησιμοποιούσαν ως Κυριακόν μια εκκλησούλα στο εσωτερικό του σπηλαίου, την Παναγία Ελεούσα, γνωστή και ως Άγιος Πέτρος. Είναι μικρή, μονόκλιτη βασιλική, γεμάτη τοιχογραφίες. Χρονολογούνται, από επιγραφή, στο έτος 1410. Ζωγράφος τους ο μοναχός Ιωαννίκιος. Ο κοντινός ναός της Μεταμόρφωσης υπέστη κατά καιρούς προσθήκες, φθορές και αλλοιώσεις, η αρχική όμως ίδρυση, με τη βοήθεια των σωζόμενων ξυλόγλυπτων κομματιών ανάγεται στον 12o ή 13o αι. Οι εικόνες στους γύρω βράχους χρονολογούνται από τις επιγραφές τους στα τέλη του 14ου έως και τον 19o αι. Ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Νικολάου της Πύλης ήταν τρίκογχος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο εξωτερικώς κτίσμα, του οποίου εξέχουν μόνο οι 3 ψευδοκόγχες της ανατολικής πλευράς. Την κατασκευή χαρακτηρίζει η πλινθοπερίβλητη τοιχοδομία. Αυτό όπως και άλλα αρχαΐζοντα στοιχεία χρονολογούν το μνημείο στον 12o αι. μάλλον. Από τα μνημεία στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου σπουδαιότερο είναι ο ναός του αγίου, που έδωσε στο νησάκι το όνομα. Είναι το σπουδαιότερο μνημείο ολόκληρης της περιοχής και μία από τις μεγαλύτερες βασιλικές της Ελλάδας. Με πεσσούς χωρίζεται σε 3 κλίτη, και το μεσαίο είναι περίπου διπλάσιο. Ανατολικά απολήγει σε 3 αψίδες, από τις οποίες η μεσαία είναι επιβλητική, οι άλλες μικρές. Στα Δ διαμορφώνεται τρίβηλο και νάρθηκας. Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου είναι σύνθεση ανατολικών και ελληνιστικών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Από τις τοιχογραφίες της σώζονται κάπως στην κατώτερη ζώνη του βόρειου τοίχου δύο νέοι στρατιωτικοί άγιοι· αριστερά αναγνωρίζεται ο Άγιος Γεώργιος και δεξιά ο Άγιος Δημήτριος, και οι δύο με πανοπλία. Από τις λεπτομέρειες της παράστασης, που είναι όμοιες και στους Αγίους Αναργύρους της Καστοριάς κ.α., χρονολογούνται στον 11o αι. Δύο ιεράρχες, που εικονίζονται μέσα σε τόξα, διατηρούνται λιγότερο καλά και δεν αναγνωρίζονται. Στον βορειοανατολικό πεσσό ο αρχάγγελος Μιχαήλ εικονίζεται όπως και στον νοτιανοατολικό πεσσό των Αγίων Αναργύρων της Καστοριάς και χρονολογείται επίσης στον 11o αι. Από άλλες λεπτομέρειες προσδιορίζεται ακριβέστερα η χρονολογία της ίδρυσης του ναού και της πρώτης τοιχογράφησης στην αρχή του αιώνα. Η βασιλική των Δώδεκα Αποστόλων είναι ερειπωμένη και μόλις διαφαίνεται η κάτοψη του ναού, όπως και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία όμως προέρχονται και από παλαιότερη, παλαιοχριστιανική βασιλική. Με τα υπάρχοντα στοιχεία ο ναός χρονολογείται στον 11o αιώνα. Μεταγενέστερος είναι ο ναός του Αγίου Δημητρίου, και αυτός ερειπωμένος. Ανάγεται στον 14o αι., γιατί παρουσιάζει κοινά στοιχεία προς τον Άγιο Αθανάσιο στην Καστοριά. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη βορειοανατολική πλευρά του νησιού είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική. Διατηρεί την αρχική του κατασκευή μόνο στο ανατολικό τμήμα κατά την ημιεξαγωνική κόγχη, που σώζει και μέρος από τα κεραμουργήματά της. Διατηρούνται επίσης από τις τοιχογραφίες η Πλατυτέρα με τον Χριστό, οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, ο Ευαγγελισμός, η Ανάληψη, ο Άγιος Στέφανος κλπ., όπως και επιγραφές. Με τα στοιχεία αυτά ο ναός χρονολογείται στον 15o αι., μάλιστα στις τελευταίες δεκαετίες του. Ο ναός της Παναγίας Πορφύρας, τέλος, βρίσκεται στη νοτιοανατολική άκρη του νησιού. Ήταν άλλοτε καθολικό μονής η οποία ερειπώθηκε. Ο ναός είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική. Το εσωτερικό του είναι γεμάτο τοιχογραφίες, εκτός από τον βόρειο τοίχο, που έπεσε και ξαναχτίστηκε. Επιγραφές μάς δίνουν το έτος των τοιχογραφιών· του ανατολικού και του νότιου τοίχου έγιναν το 1741, του δυτικού το 1524 και λίγες στον 15o αι. Οι χρονολογίες αυτές προσδιορίζουν και την αρχική ίδρυση και τις διαδοχικές επισκευές και συμπληρώσεις. Τα χριστιανικά μνημεία της περιοχής των Π. αποτελούν σύνολο αξιοσπούδαστο και για τις ανατολικές ιδιομορφίες, αλλά και για τα τυπικά βυζαντινά χαρακτηριστικά τους. Ιδιαίτερα οι τοιχογραφίες και οι επιγραφές τονίζουν τον οικουμενικό χαρακτήρα της βυζαντινής ζωγραφικής και τον ελληνικό χαρακτήρα της περιοχής, από την οποία μόνο παροδικά πέρασαν Βούλγαροι, Νορμανδοί, Σέρβοι, Αλβανοί και Τούρκοι. Από την ελληνιστική εποχή, στην οποία έριξε λίγο, αλλά δυνατό φως η ανασκαφή του 1961, μέχρι τις μέρες μας ο εθνικός και πολιτιστικός χαρακτήρας της περιοχής μένει ελληνικός. Τμήμα τοιχογραφιών του ναού του Αγίου Αχιλλείου με παράσταση του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Δημητρίου. Άποψη της Μικρής Πρέσπας. To νησάκι του ‘Aγioυ Αχίλλειου στη Μικρή Πρέσπα. Η Μικρή Πρέσπα. Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου είναι το σημαντικότερο μνημείο της περιοχής των Πρεσπών: στη φωτογραφία, η επιβλητική κεντρική αψίδα του ιερού. Η Μεγάλη Πρέσπα. Οι πεσσοί που χωρίζουν το βόρειο κλίτος του Αγίου Αχιλλείου. Από τη Φλώρινα προς τις Πρέσπες, ο δρόμος περνάει από την αλπική περιοχή γύρω από το Πισοδέρι. Ως το 1940 η μόνη οδός που σύνδεε τη Μακεδονία με την Ήπειρο περνούσε από εδώ. Πρέσπες: από την αρχαιότητα, οι λίμνες αυτές είναι μοιρασμένες μεταξύ 3 γειτονικών κρατών. Άποψη της μικρής Πρέσπας (φωτ. ΑΠΕ).